سوهان تخت
پرکاربردترین سوهان در صنعت، نوع تخت آن میباشد که در بسیاری از موارد استفاده میشود. این مدل در سطوح بالایی و پایینی خود آجدار است اما در قسمت لبهها، صاف و بدون آج میباشد. برای قطعاتی که مسطح هستند، نیاز به سوهانی دارید که کاملا مسطح باشد تا بتوانید این قطعات صاف را کاملا یکنواخت و یکدست سوهانکاری کنید. سوهان تخت همان مدلی است که برای این دست از قطعات بسیار پرکاربرد است. سوهان تخت پرمصرفترین و مناسبترین نوع سوهان است که از کارهای خانگی تا حرفهای به آن نیاز پیدا خواهید کرد.
معمولا در صنعت چوب و فلز، نیازمند ابزاری هستیم که با برادهبرداری از سطح قطعات، بتوان به شکل و فرم نقشه دلخواه در قطعات رسید. سوهان یک ابزار برادهبرداری است که برای حذف کردن مقادیر بسیار کم و ظریف از یک قطعه، به منظور نرم کردن، تیز کردن، صاف و تمیز کردن قطعات استفاده میشود. با استفاده از سوهان و سوهانکاری در قطعات، میتوان از نظر ابعادی در جهت طول و عرض و زاویه، تغییرات شکلی ایجاد کرد. از این ابزار دستی معمولا در صنعت چوب و فلز و همچنین در صنایع دستی مانند منبتکاری و معرقکاری نیز استفاده میشود.
به کار با سوهان، سوهانکاری گفته میشود. به استفاده کننده از این ابزار، سوهانکار یا سوهانگر، به کار انجام شده توسط سوهانگر، سوهان زدن و به قابلیت سایشپذیری یک قطعه یا سطح توسط سوهان، سوهانخواری میگویند.
ساختار سوهان:
سوهانها دارای یک بدنه و دسته هستند. بدنه آنها متشکل از: آج، ضخامت، طول، دنباله و مقطع میباشد و شامل یک دسته میباشد که جنس دسته ممکن است از جنس فلزی، پلاستیکی و یا چوبی باشد که به دنباله سوهان متصل میشود. نکتهای که در انتخاب دسته سوهان باید به آن توجه نمود این است که شکل و فرم دسته، باید به گونهای باشد که با پستی و بلندی کف دست هماهنگ و منطبق بوده تا دست احساس راحتی داشته و از خستگی زودهنگام و تاول جلوگیری کند. تیغه سوهانها از جنس فولاد میباشد که دارای یک یاچند سطح زبر (منظور سطح آجیده یا آجدار) میباشد. منظور از سطح آجیده در سوهان، سطحی با شیارهای منظم و متراکم و معمولا متوازی و یا متقاطع با لبههای تیز برنده میباشد که براساس شکل مقطع و درجه زبری، طبقهبندی میشوند. سوهانها براساس شکل مقطع به شکلهای مستطیل (تخت)، مثلث، گرد و نیمهگرد تولید میشوند و درجه زبری آنها براساس تعداد شیار و یا دندانه در هر اینچ مربع برای سوهان چوب و در هر سانتیمتر طول برای سوهان فلز، تعیین میشود که از نظر زبری میتواند خشن، متوسط، نرم و یا بسیار نرم باشد. در اکثر مواقع، سوهانهای ریزتر برای کارهای ظریفتر ساخته میشوند و به همین دلیل آجهای ریزتری هم دارند. به غیر از سوهانهای رایج فلزی، برای تراشیدن مواد سختتر مثل سرامیک، از سوهانهای با نوک الماسه و سیلیسیم کاربید استفاده میشود.
برای خرید سوهان مورد نیاز خود، باید به چند مورد توجه داشته باشید که در زیر به اختصار توضیح میدهیم:
1) درجه زبری سوهان
2) نوع آجبندی سوهان
3) شکل مقطع سوهان
1) درجه زبری: یکی از نکات مهم در خرید سوهان مورد نیاز خود، توجه به اندازه و تعداد آج سوهان میباشد. اندازه آجها و فاصله بین آنها، درجه زبری یک سوهان را معین میکند. درجه زبری سوهان فلز (آهنساب) با توجه به تعداد آج در یک سانتیمتر طول مشخص میشود که به زبری و نرمی تقسیم شده و با شمارههای 00-1-2-3-4-5-6-7-8 که نمره دو صفر یعنی زبرترین و نمره 8 یعنی نرمترین در بازار عرضه میشود. اما سوهان چوبساب با توجه به تعداد آج در یک سانتیمتر مربع، به زبری و خشنی تقسیم شده و اگر تعداد کمتر از 10 باشد چوبساب خشن، اگر بین 9 تا 12 باشد چوبساب متوسط و اگر بین 13 تا 18 باشد چوبساب زبر نام برده میشود. بنابراین سوهانهای دقیق که به آنها سوهان نرم گفته میشود، آجهای ریزتری دارند و به عبارتی واحد آج در سانتیمتر آنها بیشتر است. اما سوهانهای زبر که آجهای بزرگتری هم دارند، سریعتر و بیشتر ماده را سایش میدهند اما به ظرافت سوهانهای نرم نیستند. در صورتی که حجم باربرداری و تراشیدن بیشتر باشد، از سوهان خشن، و هر چه حجم باربرداری و تراشیدن کمتر باشد از سوهان ظریف و زبر استفاده میشود.
2) نوع آجبندی سوهان: علاوه بر اندازه دندانهها در سوهانها، الگوی شکلی آنها هم عاملی مهم در انتخاب سوهان مورد نیاز است. زیرا این الگوها، سرعت کار سایش توسط سوهان را به طور کاملا جدای از اندازه دندانه تغییر میدهد. براساس نوع آج، تقسیمبندی سوهانها به شکل زیر است:
1-2 مدل تک آج:
در این نوع سوهانها، دندانههای آج، در ردیفهای موازی هم قرار گرفتهاند و برای ساییدن هر دو نوع سطح نرم و زبر، مناسب میباشند. سوهانکاری با استفاده از مدل تک آج، به دلیل قرار گرفتن دندانهها در یک ردیف و پشت سر هم، باعث خط انداختن روی کار میشود که این کار برای عمل پرداخت مناسب نیست. این مدل برای برادهبرداری مواد نرم، آلومینیوم، روی، قلع، مس، سرب و مواد مصنوعی کاربرد دارد.
2-2 مدل دو آج:
آج این سوهانها به شکلی است که دندانهها در دو ردیف، بصورت عمود برهم قرار گرفتهاند و به صورت یک لوزی درآمدهاند که همین امر باعث تسریع در عملیات برادهبرداری (سوهانکاری) میشود. این مدل برای سوهانکاری روی سطوح سختتر مناسب است و در سطوح نرم، موجب کندی دندانهها میشود.
3-2 آج منحنی شکل:
در این مدل، قسمت آج به صورت منحنی شکل میباشد و برای صاف کردن یا یکدست کردن سطوح، قابل استفاده میباشد.
4-2 سوهان چوبساب:
در این مدل، دندانهها به شکل خطی نیستند و هر دندانه به طور مستقل قرار گرفته است. اندازه هر دندانه آن معمولا خیلی بزرگتر از سوهانهای معمولی است. برای ساییدن سطوح نرمی مثل چوب و پلاستیک مناسب هستند و در صورت استفاده روی سطوح سختتر، دندانهها کنده خواهند شد.
5-2 سوهان الماسه:
این مدل در شکلهای گوناگونی مانند مربعی یا نیمدایره ساخته میشود. سطح سوهان الماسه به جای دندانههای فولادی، پوشیده از ذرات ریز الماس یا تنگستن-کاربید است و برای سوهانکاری روی فولاد سخت یا سطوح بسیار سختی مثل شیشه و سرامیک کاربرد دارد.
3) شکل مقطع سوهان (انواع سوهان و کاربرد آنها):
همانطور که پیشتر اشاره شد، سوهانها از نظر شکل سطح مقطع نیز به دستههای مختلفی طبقهبندی میشوند که در زیر به اختصار توضیح میدهیم:
1-3 سوهان معمولی
لبه این سوهانها صاف است و آج ندارد و برای سوهانکاری کنجهایی مورد استفاده قرار میگیرد که تنها باید یک وجه آن را سوهانکاری کرد.
2-3 سوهان تخت
پرکاربردترین سوهان در صنعت، نوع تخت آن میباشد که در بسیاری از موارد استفاده میشود. این مدل در سطوح بالایی و پایینی خود آجدار است اما در قسمت لبهها، صاف و بدون آج میباشد. برای قطعاتی که مسطح هستند، نیاز به سوهانی دارید که کاملا مسطح باشد تا بتوانید این قطعات صاف را کاملا یکنواخت و یکدست سوهانکاری کنید. سوهان تخت همان مدلی است که برای این دست از قطعات بسیار پرکاربرد است. سوهان تخت پرمصرفترین و مناسبترین نوع سوهان است که از کارهای خانگی تا حرفهای به آن نیاز پیدا خواهید کرد.
3-3) سوهان نیمگرد
سوهان نیمگرد شامل دو سطح میباشد که یک سمت آن صاف و سمت دیگرش به شکل نیمدایرهای آجدار میباشد. سطح صاف آن مانند مدل تخت میباشد و سطح نیمدایرهای، برای پرداخت و برادهبرداری اجسامی که منحنی (محدب و مقعر) هستند به کار میرود. طراحی این محصول به گونهای است که از دسته به سمت نوک آن، به شکل مخروطی میباشد تا از آن برای شکلدهی به سطوح استفاده شود.
4-3 سوهان گرد
این نوع سوهان، کاملا استوانهای شکل است و برای سوهان زدن سطوح مدور کاربرد دارد. قطعا به قطعاتی برمیخورید که دارای شیار و حفره باشند. انواع بیضی، شیارهای با قوسهای مختلف، سوراخهای گرد، اشکال واشر مانند، از جمله مواردی هستند که برای پرداخت آنها به سوهان گرد نیاز پیدا خواهید کرد. علاوه بر برادهبرداری از سطح این گونه قطعات، برای افزایش قطر داخلی دایرهها و سوراخها نیز از این سوهانها استفاده میشود.
5-3 سوهان سهگوش (مثلثی) و چهارگوش
از سوهان سه گوش برای تیز کردن دندانه تیغه اره و همچنین فرم دادن شیارهای کنگرهای و مثلث شکل (گوشه و کنجها و زوایای تیز) و همینطور کار در فضاهای محدود و بسته استفاده میشود. از سوهان چهارگوش نیز برای سوهانکاری و برادهبرداری سوراخهای چهارگوش یا شیارهایی که به صورت زاویه قائمه درآمدهاند استفاده میشود.
6-3 سوهان مویی
بسیار کوچکتر و نازکتر از سوهانهای معمولی هستند و در تمامی اشکالی که در بالا ذکر شد ساخته میشوند. از سوهانهای مویی برای انجام کارهای ظریف و دقیق استفاده میشود.
7-3 سوهان دنده
دندههای پیچها، محلهایی هستند که زدودن زنگ و یا زائدههای موجود بر آنها کار دشواری است. سوهان دندهای راهحل مناسبی برای رفع این ایراد است. آجهای این سوهان به نحوی طراحی و ساخته شده است که بتواند کاملا بر دندههای پیچ منطبق شود. از این رو میتواند دندانههای پیچها را تمیز کرده و زنگ یا برادههای موجود در آنها را از بین ببرد.
8-3 سوهان دم موشی یا قاشقی
ان مدل از سوهانها در محلهایی که قوسهای آن بیشتر است، کاربرد دارد. درواقع از آن در محلهایی کمک گرفته میشود که استفاده از مدلهای قبلی بیان شده، جوابگوی کار کاربران نیستند. از سوهان دم موشی یا همان قاشقی در کارهای منبتکاری و یا پیکرتراشی که قوسهای داخلی و خارجی در قطعات آنها زیاد است، استفاده میگردد.
9-3 سوهان رندهای
از این سوهان و چوبساب جهت پرداخت سطوح بزرگ، مانند روی الواری ماسیو استفاده میشود و نکته قابل توجه این ابزار در این است که هنگام باربرداری، خردههای چوب داخل آجها نمیماند بلکه میان آجها خالی میباشد و از سمت دیگر سوهان بیرون میریزد و به راحتی و خیلی سریع میتوان چوبساب و سوهانکاری را انجام داد.
10-3 سوهان چاقویی
این سوهان شبیه مدل تخت اما بسیار نازک است و در برای کار در فضاهای باریک ساخته شده و بیشتر در مواردی که نیاز به ظریفکاری میباشد، کاربرد دارد.
11-3 سوهان سر خم
در این سوهان، برخلاف بقیه مدلها، دسته در راستای بدنه تعبیه نشده و به همین علت میتوان به آسانی به فضاهای باریک و بلند دسترسی پیدا کرد.
12-3 سوهان ژاپنی
تیغه این مدل به شکل خمیده است و برای سوهانکاری داخل سطوح منحنی مثل داخل کاسه گیتار استفاده میشود.
نکات کاربردی در استفاده از سوهان ها:
* جهت سوهان نسبت به قطعه کار را متناسب با احتیاج قرار دهید و هر چند بار، جهت را به اندازه 90 درجه تغییر دهید. در این حالت خطوط متقاطع اثر سوهان، سایههایی ایجاد میکند که بدون به کار بردن مواد رنگی، میتوان نقاط پست و بلند را روی قطعه کار تشخیص داد.
* سطح قطعه کار باید هموار بوده و محکم به گیره بسته شود.
* در سوهانکاری سطوح گرد برای پیشسایی، قطعه کار را در جهت عرضی و برای پرداخت، در جهت طولی سوهان بزنید. در هر دو حالت سوهان باید همراه با حرکت به جلو، حرکت نوسانی نیز داشته باشد. بهتر است هنگام حرکت برگشت، آن را بلند کنید. گرداندن سوهانهای گرد و نیمگرد اغلب در حول محور طولی صورت میگیرد. در اینجا به علت اختلافی که در شکل آجها وجود دارد، حرکت پیشروی جانبی نیز تا حدی انجام میشود.
* سوهان باید مناسب با جنس و شکل قطعه کار انتخاب شود.
* در سوهانکاری سطوح مسطح، هدایت سوهان به نوع سوهان به کار برده شده بستگی دارد.
* سوهان باید به درستی در دست گرفته شود و همزمان با فشار بر سطح قطعه کار در جهت جلو، نیرو وارد نموده و برادهبرداری شود. هنگام برگشت سوهان به عقب، نباید فشاری به سوهان وارد شود.
* ارتفاع گیره باید متناسب با اندازه قد تنظیم شود.
نکاتی در مورد نگهداری سوهان: وقتی برادههای حاصل از سوهانکاری، محکم به آجهای سوهان میچسبند، میگوییم سوهان پر شده است. پر شدن آجهای سوهان سبب میشود که عمق نفوذ آنها کاهش یابد و سوهان بر روی قطعه سر میخورد و در نتیجه خراشهای عمیقی روی سطح قطعه کار ایجاد میکند. بنابراین سوهانکار باید مقدار زیادی کار اضافی انجام دهد تا این خراشها را حذف کند. برای رفع این مشکل، در هنگام کار یا پایان کار با برس مویی (نه برس سیمی)، سوهان را تمیز کنید. توجه داشته باشید که بعضی چوبها دارای مواد صمغی و روغنی هستند و اگر براده آنها در آج سوهان گیر کند، با برس مویی از بین نمیرود. برای رفع این مشکل، سوهان را داخل آّب جوش یا در معرض بخار آب قرار دهید تا پاک شود و درنهایت با برس مویی، ذرات را کامل از بی ببرید و برای اینکه سوهان زنگ نزند، یک تکه پارچه را به گازوئیل یا نفت آغشته کرده و به آنها بزنید. سوهانها را مانند مغار در کیف نگه دارید و در کشو یا جعبهابزار روی همدیگر قرار ندهید، زیرا این عمل باعث ساییده شدن آنها شده و در نتیجه سبب از بین رفتن آج آنها میشود.